Сүүлийн үед юм болгон дээр монголчууд бид “хамааралд орсон байна”, “хамаарлаас гарах ёстой” гэсэн уриа лоозон дэлгэрсэн ба хэний гэж асуувал Орос, Хятадын хамаарал гэж нүүр бардам, “агуу их эх оронч” царайлан хариулах болов. Энэхүү хамаарал гэдэг нь ямар утгатай вэ ?, түүнийг ямар үед яаж хэрэглэх ёстой вэ ? гэдгийг бодсон хүн нэг ч байхгүй. Гэхдээ одоо манайхны хэрэглэж буй утга нь бөөн тэнэглэл, сэтгэл хөдлөлөөс өөр юу ч байхгүй. Иймээс “хамаарал”, “хамаарлаас гарах” гэдгийг товч тайлбарлахаар шийдэв…

Хамаарал бол зайлшгүй…

Хүн төрөлтөн үүссэн цагаасаа эхлэн эхлээд тохиолдлын шинжтэйгээр солилцоо, арилжаа, худалдаа эрхлэх болж, энэ нь аажимдаа байнгын тогтвортой шинжийг олж, яваандаа хүн төрөлхтний оршин тогтнохын зайлшгүй үндэс, гол нөхцөл болон хувирчээ. Үүнийг маш бүдүүн тоймоор “хамаарал” гэж нэрлэж болно. Хамаарлын “зарчим нь байхгүй юмаа авна, байгаа юмаа зарна” гэсэн зарчим бөгөөд оролцогч талуудад нэн ашигтай байлаа.

Хүн төрөлхтөн хөгжихийн хэрээр энэхүү харилцан хамаарал тасралтгүй нэмэгдэж, бүр геометрийн прогрессоор өсөх болов.

Капиталист үйлдвэрлэлийн арга бий болсноор харилцан хамаарлын үйл явц галзуутай нэмэгдэж, саяхан бүс нутгийн шинжтэй байсан худалдаа арилжаа дэлхий ертөнцийг бүхэлд нь хамрах болов.

“…Бүтээгдэхүүнээ үргэлж улам ихээр гүйлгэн борлуулах хэрэгтэй болсон нь хөрөнгөтнүүдийг дэлхийн бөмбөрцгийг хэсүүчлэн тэнэх болгожээ. Тэд газар сайгүй нэвтрэн орж, хааяагүй орогнож, газар бүр хэлхээ тогтоох ёстой болжээ...

“…Урьд орон нутаг үндэсний талаар битүү түгжүү байж өөрийнхөө үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүнээр амьдарч байсны оронд улс үндэстэн тал тал тийшээ хэлхээтэй болж, бие биетэйгээ зүйл зүйлийн холбогдолтой болж ирэв. Материаллаг үйлдвэрлэл лүгээ нэгэн адилаар оюун ухааны үйлдэл ч мөн тийм болжээ…”

Энэ бол 173 жилийн өмнөх суут К.Марксын суут “Коммунист Намын тунхаг”-аас авсан ишлэл юм.

Түүнээс хойш хамааралт байдал бүр их нэмэгдэж, түүнийг салгах сулруулах ямар ч боломжгүй болов. Гэхдээ хамааралт байдалд нэг том өөрчлөлт гарсан нь “манай улс үндэстэн өөрийнхөө юмыг өөрөө мэдэж зарна, үрнэ” гэсэн зарчим бөгөөд энэ нь асар зөрчил тэмцэл дунд эдүгээ хэрэгжиж байна. Гэвч энэ нь тусад нь жич яривал зохих том сэдэв юм.

Ухаандаа Хятад-АНУ, Орос-АНУ муудалцаж, бие биенийхээ эсрэг хориг арга хэмжээ авч, бараг л дайны байдалд байгааг бид сайн мэднэ. Гэхдээ тэдний худалдаа, арилжаа нь хэвээрээ байгаагаар үл барам улам өргөжин хөгжиж байна. Учир нь тэд бие биенээсээ хэт их хамааралтай болсон учраас түүнийгээ салгах таслах буюу “хамаарлаас гарах” боломж огт байхгүй.

Алин байлаа ч гэсэн “хамаарлаас бүрэн гарах”, тэр тусмаа “хөршүүдээсээ огт хамааралгүй байх” уриа лоозон бол ердөө л тэнэглэл юм. Би ингэж ярьж болохгүй гэж байгаа юм биш, харин ч улам сайн, улам их ярьж хэлэлцэх ёстой. Өөрөөр хэлбэл тов тодорхой салбар, чиглэл, үйлдвэр, бүтээгдэхүүн дээр тов тодорхой тоо баримт, судалгаа тооцоотой ярих ёстой. Харамсалтай нь тооцоо судалгаа тун ховор, харин хийрхэл, орилоон чарлаан л байна…

Эрхмүүд ээ, нэг зүйлийг сайн тогтоогоод авчих. Аль нэг бүтээгдэхүүнийг худалдаа арилжаа хийж авбал тэр нь хамааралт байдалд орж буй хэрэг биш, харин зүгээр л худалдаа юм. Харин энэ нь хэт өргөжиж аль нэг улс нөгөөгөөсөө тодорхой үйлдвэрлэл, салбар, бүтээгдэхүүн дээр нөгөөгөөсөө хэт их хамааралтай болбол аюулын харанга дэлдэж болно. Үүнийг дотоодын үйлдвэрлэлээ хөгжүүлэх ганцхан арга замаар шийдэж болно. Мөн үүнийг хоосон уриа лоозонгоор оруулах боломжгүй.

Ингээд “онолын” хэсгээ дуусгая, яршиг цаашаа…Одоо тодорхой жишээн дээр ярина.

Хүнсний ногоо

Бидний хамгийн сайн мэдэх, бас маргалдаж чаддаг хүнсний ногоогоор жишээ авбал хамаарлыг илүү сайхан тайлбарлаж болно. Хамгийн сүүлийн жишээ гэхэд л жилийн өмнө У.Хүрэлсүх “Бид хятад ногоо идэхгүй”, саяхан Л.Оюун-Эрдэнэ “хятад ногоо авахгүй” гэж мэдэгдэв. Энэ хоёроос өмнө ч манай дарга нар олон удаа уриалж байсан. Ийм агуулга монголчуудад таалагдана гэж жигтэйхэн. Ингэж хэлмэгц л ура хашгирна, алга ташна. Ингээд л гүйцээ. Яг бодит байдал дээрээ одоохондоо энэ нь боломжгүй. Яагаад ?!

Яагаад гэвэл Монгол Улс хүнсний ногооныхоо тэн хагасыг өөрөө үйлдвэрлэх ба үлдэх тэн хагасыг гадаадаас, ихэнхийг нь Хятадаас авдаг. Өөрөөр хэлбэл МУ хүнсний ногооныхоо тэн хагасыг хаанаас хангах вэ ? гэсэн асуулт үүсэх ба үүнд хариулахгүйгээр “хятад ногоо идэхгүй” гэх нь зүгээр л хоосон уриа лоозон юм.

Манай Монгол нутаг угаасаа тариа, ногоо тарихад тохиромжгүй. Монголд жилд 1 удаа ургац авдаг бол Хятадад жилд 3-4 удаа авна. Энэ нөхцөлд хятад ногоо элбэг бөгөөд хямд байх нь мэдээж. Нөгөө талаас хүнсний аюулгүй байдал талаасаа монгол ногоо элдэв бордоо, химийн нэмэлт хийгээгүй учраас чанар нь хятад ногооноос хамаагүй илүү гэдэг нь судалгаа шаардахгүй үнэн. Эндээс ихээхэн зөрчил гарна. Болдогсон бол бүх ногоогоо өөрөө тарьж идмээр байдаг, гэтэл бид хүнсний ногооныхоо тэн хагасыг нь өөрөө тарьдаг. Бусдыг нь хятадаас авч л таараа. Эсвэл дотоодын ногооны үйлдвэрлэлээ бүх талаар дэмжих хэрэгтэй.

Хэдэн жилийн өмнө УБ хот хүлэмж барьж, хэдэн хятад мэргэжилтэн авчрах гэтэл бүх нийтийн эсэргүүцэл үзүүлэв. Бараг бослого гаргах ухааны юм болов. Үүнийг дотоодын хүнсний ногооны үйлдвэрлэгчид толгойлон удирдав. Монголын үйлдвэрлэгчид хүн амын хэрэгцээг дотоодын хүнсний ногоогоор бүрэн хангаж байгаа тохиолдолд энэ нь тун зөв. Харин хангаж чадахгүй байгаа тохиолдолд энэ нь буруу. Үр дүнд нь хятад мэргэжилтэн оруулаагүй “том амжилт” олсон боловч хүлэмж ч байхгүй, ногоо ч байхгүй үлдэв. Үр дүн нь Эрээн түр хаагдахад “нарийн ногоогүй үхлээ хатлаа” гэж орилох болов…

Сүүлийн 100 жилд монголчууд “махчин” үндэстэнгээс чанга хэлбэл “өвсөн тэжээлт”, даруухан хэлбэл “холимог тэжээлт” үндэстэн болон хувирч, энэ үйл явц улам эрчтэй өргөжиж байгаа. Манай хүнсний ногооны хэрэглээ цаашид улам өсөх ба Монголд ургахгүй буюу тарихад хүндрэлтэй ногоог гадаадаас авах зайлшгүй шаардлага бий.

Гэхдээ жирийн худалдаа өргөжсөөр байгаад тодорхой салбар, үйлдвэрлэлийн, манай жишээнд хүнсний ногооны үйлдвэрлэл нэг улсаас хэт хамаатай болбол жинхнээсээ хамааралт байдал үүснэ. Үүнийг арилгахын тулд дотоодын үйлдвэрлэлээ хөгжүүлдэг болохоос “хамааралт байдлаас гарах” хоосон уриа лоозонгоор орлуулах нь тэнэг хэрэг.

Далайн ногоон байцаа байна аа хө хө

Давсанд дарсан шанцай байна аа хө хө

Давхар голтой байцаанууд нь хө хө

Дараа дараагаар ургаад байна аа хө хө…(Монгол ардын “Ум зандан ширээ” дуунаас…)

Хүнсний ногоо чинь “Судгийн ногоо” дуунд гардаг шиг өөрөө сугсрахгүй л дээ…

Цахилгаан станцын лайтай асуудал

Энэ ч ёстойгоосоо лайтай асуудал бөгөөд монголчуудын эрх оронч хийгээд эх оронч бишийн цорын ганц шалгуур болжээ.

Бүр 1990-ээд оноос эхлэн “хогийн муу” Оросуудын цахилгааны хамаарлаас гарч, өөрсдөө цахилгаан станц барих аман хөдөлгөөн өрнүүлэв. Усан, атомын, нар салхины (сэргээгдэх эрчим хүчний), дулааны гээд яриагүй станц байхгүй. Элдвийн “онол” ёолтол ярьж хэрэлдсэн ч болж бүтсэн нь цөөхөн.

Цахилгаан станцын онигоотой, адал явдалтай, шившигтэй новшийн түүхийг яривал олон боть ном болно. Маш товч өгүүлье. ТЭЦ-Y барих “сайхан ажил” 20 гаруй жил хэрүүлийн бай болж байгаад эцэст нь нохойн замаар оров. Миний тооцоогоор 8, “Дефакто” Жаргалсайханы тооцоогоор 10 удаа ТЭЦ-Y-ын шав тавьсан хэдий ч одоо болтол хоосон мэлийгээд сууж байна. М.Энхсайханыг ТТ-д баригдах Цахилгаан станцын төслийн дарга болов. Яагаав нөгөө “мега төсөл” гэж баахан давхиагүй юу. Бас л байдаггүй…

10 удаа ТЭЦ-Y-ын шав тавиад өнөөдөр хоосон мэлийгээд зогсож байгаа нь ОХУ-аас л лавтай болоогүй. Өөрсдийнхөө булай шившгийг Оросуудаас болсон гэж тайлбарлах нь хэтэрхий түрэмгий бөгөөд ичгүүргүй явдал юм. 20-иод жил хэрэлдээд барьж чадахгүй болохоор нь оросууд шинэ ТЭЦ буюу ТЭЦ III-ыг шинэчилж барьж өгье гэсэн чинь харааж зүхээд жигтэйхэн. Монголыг эрчим хүчний хамааралтай болгох, боолчлолд байлгах гэсэн түрэмгийлэл ч гэх шиг…

Хэдийгээр хэрүүл хэл амтай ч Дөргөний болон Тайширийн усан цахилгаан станц барьсан нь чамлахааргүй их амжилт юм. Одоо Эрдэнэбүрэнгийн УЦС барьчихвал бүр ч их амжилт болно.

Харин Эгийн голын УЦС хамгийн маргаантай асуудал. Асуудал юунд байна гэхээр Байгал нуурын экологийн асуудал тулгамдаад байгаа. Дэлхийн цэвэр усны нөөцийн 20%-ийг эзэлдэг энэ нуурын экологийн асуудал ганц Оросын биш, дэлхийн асуудал болоод байгаа. Байгал нуурын усны нөөцийн 45-50%, ойр орчмын цутгалангуудыг тооцвол 70%-ийг манай Сэлэнгэ мөрөн хангадаг.

Манай Эгийн голын УЦС-ын төсөл бол эдийн засгийн талаасаа ч, нийгмийн талаасаа ч, бусад олон талаараа ашигтай том төсөл. Гэхдээ бид хорвоо ертөнц дээр ганцаараа амьдарч байгаа биш билээ. Энд манай хөрш ОХУ-ын эрх ашгийг шууд хөндөж байна. Иймээс оросууд Эгийн гол дээр УЦС барихыг эсэргүүцдэг. Манайхан ганц Эгийн голын УЦС-аар оросуудыг “сүрдүүлээд” байгаа юм биш, дээрээс нь Шүрэнгийн УЦС барина гэж “айлгаж” байгаа.

Гэхдээ оросууд УЦС битгий барь гэчихээд манайхыг загнаад суугаад байгаа юм огт байхгүй, оронд нь ашигтай тустай олон санал тавьж байгаа. Үүнийг харгалзаж болохгүй гэж үү ?!

Нарийн ярих юм бол эрчим хүчний асуудлууд олон хувилбартай, олон шийдэлтэй байж болно. Эгийн голын УЦС бол ашигтай олон шийдлийн зөвхөн нэг нь болохоос цорын ганц шийдэл биш. Оросуудын саналыг бодолцвол яасан юм гээд хэлчихсэн чинь би урвагч, бусад нь эх оронч болж ч байх шиг…

Манайхыг Хятадуудаас 1 млрд $-ын зээл авч Эгийн УЦС-ыг барих гэж эхэлсэн 2017 онд ЮНЕСКО манайхаас албан ёсны тайлбар нэхсэн, манайх хариу өгөөгүй. Эгийн голын УЦС дэлхийн асуудал болчихоод байхад л ганц Оросын асуудал мэт үзэж болохгүй л дээ…

Нөгөө талаас цахилгаан эрчим хүч бол сүлжээнд орох тусмаа бүх оролцогчдод ашигтай байдаг. Өөрөөр хэлбэл “хамааралт байдалд” орох тусмаа сайн. Маш бүдүүн тоймоор зүйрлэвэл: Монголчууд “унтаж” байх үедээ бид цахилгаанаа Орос руу нийлүүлнэ, учир нь тэнд ажил буцалж байгаа. Оросууд “унтаж” байх үед бид цахилгаан авна, учир нь манай цахилгааны хэрэглээ оргил үедээ байна. Сүлжээ хаа хаанаа ийм ашигтай учраас В.Путин 2005 оны үед (он эндүүрч байж магадгүй) Монголоор дамжин Хятадтай эрчим хүчээр холбогдох санал тавьж байсан. Түүнээс хойш сураг тасарсан. Иймэрхүү саналыг харгалзаж болмоор л санагдах…

Хятадаас зээл авч УЦС барих гэсэн нь эх оронч болдог, Оросын зээлээр ТЭЦ барих гэсэн нь урвагч болдог шалгуур гэж хаа ч байхгүй л дээ…

Эгийн голын УЦС буруу, муу, үр ашиггүй байгаад асуудал байгаа юм биш. Харин хойт хөршийн болон дэлхийн цэвэр усны санд муу нөлөө үзүүлэхээс болгоомжлоход байгаа юм.

Ямар ч гэсэн хоёр хөршөөсөө эрчим хүчний хувьд “огт үл хамаарах”, “тэдний хамаарлаас гарах” лоозон бол үл гүйцэлдэх зүйл бөгөөд харин ч урвуугаар интеграцид орвол зохих чухал салбар мөн. Болдогсон бол бид Орос, Хятад хоёрыг холбосон эрчим хүчний том системд холбогдож зохих байр сууриа эзлэх ёстой. Ингэвэл их том глобаль сүлжээ үүснэ. Магадгүй, улс орны аюулгүй байдлыг баталгаажуулах ч юм билүү ?!

Үүний тулд бид өөрийнхөө эрчим хүчний чадавхийг олон дахин нэмж, өөрийн оролцоог эрс нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Ийм боломж, хувилбарууд бидэнд маш их байгаа…

Уул уурхай

Монгол улсын нийт экспортын 78,8 хувийг уул уурхайн бүтээгдэхүүний экспорт эзлэж байна. Жингээр нь дараалуулбал: зэс, нүүрс, алт, цайр, төмөр юм. Манай экспортын орлогын 40 хувь, төсвийн орлогын 15 хувийг ОТ, Эрдэнэт хоёрын зэсийн экспорт бүрдүүлдэг.

Өөрөөр хэлбэл МУ ашигт малтмалаа малтаж зараад оронд нь хэрэглээний бараг бүх зүйлээ гаднаас авдаг. Манайх импортын бүтцэд Хятад 45,5%, Орос 33,3%, Япон 9,7%, Солонгос 5,6%, АНУ 5,8% тус тус эзэлдэг.

“Хамааралгүй байх”, “хамаарлаас гарах” гэсэн тэнэг уриа лоозонгоо болиод чухам ямар ямар салбар, чиглэлээр үндэсний аюулгүй байдал болон эдийн засгийн аюулгүй байдлын цогц үзүүлэлтүүд аюултай хязгаарыг давсан эсэхийг тов тодорхой тоо баримтаар ярих ёстой.

ОТ манай экспортын 40%-ийг эзэлж “канадын хамаарал” тогтоожээ. Одоо Рио Тинтогийн “хамааралт байдлаас гарах”-ын тулд бусад орд газруудад канад компаниуд оруулж болохгүй, оронд нь өөр улсын компани оруулж ирэх ёстой. Гэтэл монголын лицензтэй канад компаниуд Монголоор дүүрэн байгаа. Тэднийг хөөн гаргаж “хамааралт байдлаас гарах” ёстой юу ?!

Ийм логик байж болох уу ?! Үүний хариуг би мэдэхгүй. Гэхдээ л бодож сэтгэх ёстой асуудал мөнөөсөө мөн. Би зүгээр л “хамааралд орсон”, “хамаарлаас гарах” гэж орилохоосоо өмнө маш нарийн тооцоо судалгаа хийж, сайтар бодож, бодлогоо тодорхойлох ёстой гэдгийг л хэлж байна.

Жийргэвч улс

Тал талаасаа олон том улсаар хүрээлэгдсэн жижиг улсыг жийргэвч буюу буфер улс гэдэг. Монгол бол Орос, Хятад хоёрын дунд хавчуулагдсан учраас мэдээж жийргэвч улс.

Болдогсон бол Дорнод аймгаас зүүн тийш цэрэглэн давшиж, далайд хүрэх нарийхан ч гэсэн гарц эзлээд авчих юмсан. Эсвэл эзэн Чингисийнхээ явсан замаар баруун тийш аян дайн хийж, Казакстан, Дундад Азийг эзлээд цаашаагаа Баруунтай шууд харилцах юмсан. Тэгвэл ч ёстой янзтай. Даанч энэ нь биелшгүй мөрөөдөл юм даа…

Ингэхэд манайхаас өөр ингэж зовлон болтлоо хавчигдсан улс гэж байгаа юу ? Байлгүй яахав…

Жишээлбэл, Европт бол Голланд, Швейцар 2 байна. Голландад усан онгоц барих, бирж 2 л байлаа. Гэсэн ч гэсэн дэлхийн I дайны үед өрсөлдөгч талуудын дунд сэргэлэнтэж өгсөн юм. Голландчууд Германд Английн нүүрсийг зарж, тэндээсээ янз бүрийн химийн бодис авч Англид эргүүлээд зарах замаар зад баяжив. Яахав, Англи, Герман 2 байлдаж л байг…

Швейцар бол бүх байлдагч талуудын алт, мөнгийг хадгалдаг “сайхан ажил” хийсээр байгаад хөгжсөн. Бас Польш, Белорусс г.м. жийргэвч улсууд хөгжиж болоод л байна…

“Сэргэлэн хүүхэд хоёр ээжийн мөөм хөхдөг” гэсэн орос ардын зүйр үг байдаг юм. Энийг манайхан сайн тогтоож авах хэрэгтэй л дээ.

Гэхдээ үүнийгээ хэтрүүлбэл аюултай л даа. Жишээ нь 2000-2015 онд Украин Баруун, Орос хоёрыг ёстой саах шиг л болсон. Гэхдээ орос ээжийнхээ мөөмийг цусыг нь гартал хазаад хаясан чинь хөхүүлэхээ больсон…

Манайх бол хоёр ээжийн мөөмийг хөхөхгүй, хөхийг нь хазахаас гадна хөхнөөс “хамааралгүй болно”, “хамаарлаас гарна”, зөвхөн “Барууны ээжийн мөөм хөхнө” гэж орилох бөлгөө. Барууны мөөм хөхөж болох л доо, гэхдээ “үндсэн” хоёр мөөмөө хазахгүй байх хэрэгтэй л дээ…

Үнэхээр хөгжие гэж бодсон ямар ч ард түмэн эхлээд бүс нутгийн интеграцид ороод дараа нь түүгээрээ дамжин олон улсын интеграци, хөдөлмөрийн хуваарьт ордог зүй тогтолтой. Бүс нутгийн интеграцийг алгасаж болдоггүй. Бүс нутгаас хамгийн ойр нь Орос, Хятад 2 юм л даа…